Historische Vlamingen: William van Moerbeke
Historische Vlamingen in de wereld kom je op de meest verrassende plekken tegen. Op pagina 68 van In de Naam van de Roos van Umberto Eco bijvoorbeeld (Warner Book, NY, 1986). Dat diezelfde historische VIW'er ook nog in de Griekse volksmond leeft, maakt hem al helemaal onsterfelijk.
In het vlakke landschap van Argolis op de Peloponnesos, op 15 km van de beroemde citadel met de Leeuwenpoort in Mycene, kwam ik hem tegen in het dorpje Agia Triada.
Bij een eerste bezoek zocht ik hem tevergeefs bij de centrale Kerk van de Heilige Drievuldigheid, die haar naam aan het dorp gaf. Of omgekeerd. Het is een kerk van dertien in een dozijn, modern en ietwat protserig; de zijmuur wordt gesierd door vuilbakken en de honden van het dorp liggen er loom te slapen in de schaduw.
Na wat zoeken vond ik aan de rand van het dorp de kerk die ik zocht, de prachtige middeleeuwse Kerk van de Ontslaping van de Moeder Gods. (‘Ontslaping’, want ‘Tenhemelopneming’ is een katholieke term.) Daar heerste toevallig wel enige bedrijvigheid. Ter voorbereiding van een doopfeest gaven de vrouwen van de buurt haar een flinke poetsbeurt. Ondanks hun inspanningen konden ze niet verhelpen dat ze van binnen zwaar had afgezien: de gewelven waren nog zwartgeblakerd van een brand en het meubilair was aftands. Maar de naam van de 13de eeuwse bouwer was hier nog wel gemeengoed; de vrouwen wisten precies met wie ze hier te maken hadden.
Vroeger heette het dorp Merbeka, zo vertelden ze me, maar in de jaren 1950 vond men die naam niet Grieks genoeg, of misschien te Turks, en veranderde men hem in Agia Triada.
Alleen vervelend dat Merbeka helemaal niet Turks was, maar Vlaams.
Dit was de kerk van William van Moerbeke, de Vlaamse dominicaan die van circa 1277 tot 1285 bisschop was in het Griekse Korinthe, en afkomstig uit Moerbeke bij Geraardsbergen.
De verwijzing bij Umberto Eco maakt duidelijk hoe groot de reputatie was die hij in zijn tijd genoot:
"Maar [de Poetica van Aristoteles] werd in het Latijn vertaald door een vriend van de engelachtige leraar van Aquino,” zei William.
"Dat zei ik hem ook,” antwoordde Benno. "Ik lees slecht Grieks en kon dat grote boek eigenlijk alleen bestuderen via de vertaling van William van Moerbeke.”
William, vriend van Thomas van Aquino, was inderdaad beroemd om zijn vertalingen uit het Grieks naar het Latijn. Hij maakte minstens 49 vertalingen van antieke teksten, waaronder voor het eerst volledige Latijnse versies van Aristoteles Politica, Poetica en De motu animalium. Hij vertaalde ook werken van Proclus, Hero, Galenus, Apollonius en Archimedes.
Maar William van Moerbeke was niet alleen een taalkundig genie: hij was ook diplomaat (en volgens sommigen zelfs spion). In 1260 dook hij op in Nicea, de Byzantijnse hoofdstad in ballingschap, en hij was aanwezig op het tweede concilie van Lyon in 1274, in een poging om de katholieke en orthodoxe kerken te verzoenen.
Hij was biechtvader en kapelaan van pausen Clemens IV en Gregorius X. Zijn invloed en netwerk voeden de speculatie dat hij ook inlichtingen verzamelde.
Tijdens het jarenlang durende conclaaf in Viterbo werkte hij onvermoeibaar door: in een manuscript vermeldt hij dat hij een vertaling maakte ‘met veel fysieke inspanning’. Paus Nicolaas III benoemde hem daarna tot aartsbisschop van Korinthe.
Met de bouw van de Kerk van de Ontslaping van de Moeder Gods in Argolis bereikte hij op zijn manier waar het concilie niet in slaagde, de vereniging van een orthodoxe en katholieke kerk.
Volgens archeoloog Guy Sanders geldt ze als het mooiste voorbeeld van middeleeuwse hybride bouwkunst in de Peloponnesos. Ze werd opgetrokken met een opvallende combinatie van westerse en Byzantijnse elementen: gotische ribgewelven en spitsbogen uit de westerse bouwkunst, geïntegreerd in een traditionele Byzantijnse kruis-in-vierkant-plattegrond met koepel.
In de buitenmuren werden veelvuldig antieke zuilen, kapitelen en inscripties uit de klassieke oudheid hergebruikt, zogenaamde spolia. Daarmee wilde hij de gemeenschappelijke erfenis van de Grieks-Romeinse cultuur tonen en een boodschap van religieuze en culturele eenheid tussen de Latijnse en de Griekse kerk uitdragen.
Over de laatste dagen van William van Moerbeke bestaan nog wat mysteries. In december 1283 stuurde Paus Martinus IV hem op diplomatieke missie naar Perugia. Daar stelde William zijn testament op, een teken dat hij zijn einde voelde naderen. In 1286 werd een nieuwe bisschop benoemd in Korinthe. William van Moerbeke moet in die jaren zijn gestorven.
Sommigen beweren dat hij in Griekenland wilde worden begraven, in de kerk die hij zelf liet bouwen. Maar bewijs daarvoor ontbreekt. Wellicht zal ik hem in Italië moeten zoeken.
Zeker is wel dat de geest van deze Vlaamse humanist nog altijd rondwaart, niet alleen in zijn vertalingen en in boeken zoals die van Eco, maar zelfs in Griekenland in de stenen van een Griekse kerk die ooit zijn naam droeg.
